On the occasion of "Frau Architekt" exhibition at Goethe Institut, Rena Sakellaridou in the newspaper "Ta Nea" with journalist Mary Adamopoulou

Η πρώτη γυναίκα που σπούδασε Αρχιτεκτονική στη Σχολή Εφαρμοσμένων Τεχνών της Βιέννης και σχεδίασε τον πρόδρομο της σύγχρονης κουζίνας, η οποία και τοποθετήθηκε σε 10.000 διαμερίσματα στις αρχές του 20ου αι., η Μαργκαρέτε Σίτε -Λιχότσκι “συναντά” την αρχιτέκτονα που σε ηλικία 56 ετών, το 1946 έδωσε εξετάσεις για να μπορέσει να ανοίξει δικό της γραφείο στη Νέα Υόρκη και δύο χρόνια αργότερα να χαρακτηριστεί ως μία από τις κορυφαίες του είδους της στις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Μαρί Φρόμερ. Η “συνάντηση” αυτή, ωστόσο, πραγματοποιείται υπό το άγρυπνο βλέμμα της πρώτης γυναίκας αρχιτέκτονος, που παρακολουθούσε μαθήματα στη Βασιλική Ανώτατη Τεχνική Σχολή του Ανόβερου το 1902 χωρίς να της επιτραπεί να δώσει εξετάσεις για πτυχίο, της Έμιλι Βινκελμαν, αλλά και της πρώτης καθηγήτριας Αρχιτεκτονικής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (εξελέγη μόλις το 1981) Αναστασίας Τζάκου, όπως και της δημιουργού, της διάσημης πολυκατοικίας Ασυρμάτου στα Πετράλωνα, το 1967, που έχει χαρακτηριστεί από τον Σύλλογο Αρχιτεκτόνων Διπλωματούχων Ανωτάτων Σχολών ως ένα από τα πιο σημαντικά κτίρια των Αθηνών, της Έλλης Νικολαϊδου Βασιλικιώτη.

Σε τούτο το συναπάντημα που συντελείται στην καρδιά της Αθήνας, στους χώρους του Ινστιτούτου Γκαίτε, συμμετέχουν συνολικά 18 γυναίκες αρχιτέκτονες, 12 από τη Γερμανία και έξι από την Ελλάδα. Και μέσα από τις προσωπικές τους ιστορίες, τα βιογραφικά τους, τα σχέδια και τις φωτογραφίες των ολοκληρωμένων έργων τους, σκιαγραφείται η ιστορία της παρουσίας των γυναικών στον χώρο της αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα και τη Γερμανία, υλικό που αποτελεί και το περιεχόμενο της έκθεσης “Κυρία Αρχιτέκτων, ένας αιώνας και πλέον γυναίκες στην Αρχιτεκτονική”. Πρόκειται για την ελληνική εκδοχή της διοργάνωσης που ήδη παρουσιάστηκε αποκλειστικά με Γερμανίδες αρχιτέκτονες στο Γερμανικό Μουσείο Αρχιτεκτονικής στη Φρανκφούρτη (DAM) και εμπλουτισμένο τώρα με τις Ελληνίδες και το έργο τους, υποδέχεται υπό αυστηρούς όρους το κοινό και κατόπιν ραντεβού, εν μέσω περιοριστικών μέτρων λόγω της πανδημίας.

Δίπλα στα πορτρέτα των 18 γυναικών αρχιτεκτόνων, όπως έχουν στηθεί στο αίθριο του Goethe-Institut Athen, κι ανάμεσα σε μικρές κατασκευές από τσιμεντόλιθο που σχεδίασε ο Στάμος Μιχαήλ, συναντήσαμε τρεις γυναίκες που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο για να πραγματοποιηθεί η συγκεκριμένη διοργάνωση, η οποία έχει στόχο να βάλει στο κάδρο τις δημιουργούς, τις οποίες η αρχιτεκτονική ιστοριογραφία έχει παραγνωρίσει σε μεγάλο βαθμό. Εντάσσεται δε, στο πλάισιο μιας πρόσφατης διεθνούς πρωτοβουλίας για την αναθεώρηση της σύγχρονης αρχιτεκτονικής ιστορίας ώστε να αποτυπωθεί δικαιότερα η συμβολή των γυναικών στον συγκεκριμένο κλάδο. Οι τρεις γυναίκες είναι η επιμελήτρια του ελληνικού αφιερώματος Christina G. Papadimitriou, η υπεύθυνη των αρχείων νεοελληνικής αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη, Natalia Boura, η πολυβραβευμένη αρχιτέκτονας - και η μοναδική εν ζωή από τις Ελληνίδες της έκθεσης - Rena Sakellaridou με τις οποίες συζητήσαμε τη θέση της γυναίκας στην αρχιτεκτονική του 20ου αι., όπως αναδύεται μέσα από τη συγκεκριμένη παρουσίαση, αλλά και τις προοπτικές που διαγράφονται για το μέλλον.

“Πρόκειται για μια εγκατάσταση μέσω της οποίας ευελπιστούμε να ξεκινήσει ένας διάλογος για την εκπαίδευση των γυναικών στο πεδίο της Αρχιτεκτονικής. Παράλληλα αποτελεί μια ευκαιρία να ξανακοιτάξουμε την Ιστορία, η οποία αφορά τη Ελλάδα, τη Γερμανία και την Ευρώπη και ίσως μια αφορμή για να παροτρύνουμε τους νέους ανθρώπους να ασχοληθούν με την Αρχιτεκτονική”, δίνει μια συνοπτική περιγραφή του εγχειρήματος η διευθύντρια Πολιτιστικών Προγραμμάτων του Ινστιτούτου Γκαίτε Αθηνών και Νοτιοανατολικής Ευρώπης, δρ. Στέφανι Πέτερ, η οποία μας υποδέχτηκε στο αίθριο του προσφάτως ανακαινισμένου κτιρίου.

“Ήταν εξαιρετικά δύσκολο να επιλέξουμε μόνο έξι Ελληνίδες, αλλά υπήρχαν σοβαροί περιορισμοί και από πλευράς χρόνου και από πλευράς χώρου. Παρόλαυτα τόσο το έργο τους όσο και η προσωπικότητα τους καθιστούν σαφές ότι είχαν μια ισχυρή παρουσία κι έχουν αφήσει ένα δυνατό στίγμα”, λέει η Χριστίνα Παπαδημητρίου εξηγώντας τους λόγους που είναι περιορισμένος ο αριθμός των γυναικών που φιλοξενούνται στην έκθεση, την ώρα που η Ναταλία Μπούρα προσθέτει μια επιπλέον παράμετρο: “Είναι πολύ δύσκολο να βρεις υλικό σχετικά με το έργο τους, καθώς οι περισσότερες δούλευαν ως ζευγάρι με τον σύζυγό τους, ενώ αρκετές δεν πίστευαν ότι το έργο τους αξίζει τόσο ώστε να καταθέσουν το αρχείο τους σε έναν φορέα”. “Ας μην ξεχνάμε πως πρόκειται για έναν απολύτως ανδροκρατούμενο χώρο διεθνώς και πως οι γυναίκες που εμφανίζονται στο προσκήνιο ως μέλος ενός αρχιτεκτονικού διδύμου, συνήθως φαίνεται να έχουν δευτερεύοντα ρόλο. Ευτυχώς αυτό το δεδομένο φαίνεται να αλλάζει”, καταθέτει τη δική της εμπειρία η καθηγήτρια Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ρένα Σακελλαρίδου, της οποίας την υπογραφή φέρουν εμβληματικά κτίρια μεγάλης κλίμακας στην Αθήνα όπως το Μέγαρο Καρατζά στην πλατεία Κοτζιά, το κτίριο της Εθνικής Ασφαλιστικής στη λεωφόρο Συγγρού και πιο πρόσφατα το Agemar, το εντυπωσιακό κτίριο- έδρα του εφοπλιστικού ομίλου Αγγελικούση, έργα που η ίδια θεωρεί ότι κατάφερε να υλοποιήσει επειδή κέρδισε την εμπιστοσύνη ανδρών πελατών, ανθρώπων, όπως λέει, που δεν ενδιαφέρονταν για το φύλο, αλλά αναζητούσαν τον αρχιτέκτονα που θα ανταποκρινόταν καλύτερα σε αυτό που ήθελαν.

“Αυτή άλλωστε είναι και η προσέγγισή μας εδώ: όχι να διαχωρίσουμε τις γυναίκες από τους άνδρες αλλά να τις παρουσιάσουμε επειδή η δουλειά τους δεν είναι γνωστή και να συνειδητοποιήσουμε ότι η ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής θα πρέπει να ξαναγραφεί”, εκτιμά η Ναταλία Μπούρα.

Κι αν λοιπόν ξαναγραφόταν η ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής ποιο κεφάλαιο θα προσέθετε η καθεμία από τις συμμετέχουσες; “Η Αλεξάνδρα Πασχαλίδου Μωρέττη (σ.σ. πέρασε πρώτη μεταξύ 600 υποψηφίων το 1932 στο ΕΜΠ και η μοναδική κοπέλα ανάμεσα σε 25 αγόρια) έδειξε μέσα από τα 135 εθνικά περίπτερα για τη συμμετοχή της Ελλάδας σε διεθνείς εκθέσεις που σχεδίαζε μαζί με τον σύζυγο της, Δημήτρη, πως η αρχιτεκτονική μπορεί να συνδυαστεί με την οικονομία. Η Μαρίκα Ζαγορισίου ταξίδεψε στο Ιράκ για πολεοδομικές και κτιριολογικές μελέτες, χωρίς να γνωρίζει τη γλώσσα και ασχολήθηκε σε βάθος με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Η Έλλη Νικολαϊδου Βασιλικιώτη πέραν του Ασυρμάτου ενδιαφέρθηκε να αποκτήσει ποιότητα το πρόγραμμα εργατικής κατοικίας. Η Αναστασία Τζάκου εκτός από πρώτη καθηγήτρια στην Αρχιτεκτονική υπήρξε και από τις πρώτες που δοκιμάστηκαν στο ελεύθερο επάγγελμα και η Σουζάνα Αντωνακάκη ήταν από τις πρώτες που έτυχε διεθνούς αναγνώρισης για το έργο της, ενώ η Ρένα Σακελλαρίδου εκπροσωπεί τη νεότερη γενιά που ασχολείται με κτίρια μεγάλης κλίμακας στο κέντρο της πόλης”, απαντά η Χριστίνα Παπαδημητρίου.

Δεδομένου ότι η έκθεση έχει δύο σκέλη- ένα ελληνικό κι ένα γερμανικό - η αντιμετώπιση των γυναικών αρχιτεκτόνων στη Βόρεια Ευρώπη ήταν διαφορετική; Η απάντηση έρχεται με μια φωνή και από την επιμελήτρια και από την υπεύθυνη των αρχείων αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη και είναι αρνητική.

Και ο 21ος αι; Πως βρίσκει τις γυναίκες αρχιτέκτονες; “Αναδεικνύονται πολλές φωνές αλλά σε έργα κυρίως μικρής κλίμακας, λόγω της κρίσης που προηγήθηκε. Τα επόμενα χρόνια θα δούμε αλλαγές: θα ξεκινήσουν και πάλι μεγάλα έργα και ο αρχιτέκτων θα βρεθεί ξανά στο επίκεντρο του έργου. Η πανδημία οπωσδήποτε θα αφήσει το στίγμα της καθώς πλέον θα δίνεται ιδιαίτερη σημασία στον αερισμό και τον φωτισμό των χώρων, ενώ στα σπίτια πιθανότατα θα πρέπει να προβλέπεται και χώρος εργασίας. Στα επόμενα δύο χρόνια εκτιμώ ότι θα απελευθερωθούν πολλές δυνάμεις στον χώρο της αρχιτεκτονικής, γεγονός που με κάνει να αισιοδοξώ”, καταλήγει η Ρένα Σακελλαρίδου.

 

Η έκθεση “Κυρία Αρχιτέκτων, ένας αιώνας και πλέον γυναίκες στην Αρχιτεκτονική” από τη Δευτέρα και έως τις 10 Ιουνίου στο Ινστιτούτο Γκαίτε (Ομήρου 14), κατόπιν ραντεβού.